ممکن است دو صوت دارای بلندی یکسان باشند و در عین حال، فراوانی (بسامد) این دو صوت متفاوت باشد. اصواتی که فراوانی، شدت و بلندی آنها یکسان باشد، ممکن است در خوشایندی با یکدیگر تفاوت داشته باشند. انواع گوناگون سر و صدا از حیث پیوسته یا متناوب بودن نیز با هم تفاوت دارند. عامل دیگری که بر همبستگی بین سروصدا و رفتار کارکنان اثر میگذارد، بوع یا سختی کار است و یکی از عوامل تعیین کننده ی میزان اثر سر و صدا بر عملکرد افراد، تفاوت‌های فردی است.
حتماً برای شما نیز شرایطی پیش آمده است که خواسته اید کاری را انجام دهید، ولی گرما یا سرمای شدید محیط کار باعث شده است نتوانید آن کار را به درستی و با دقت انجام دهید. در شرایطی نیز سر و صدای محلی که در آن کتاب می‌خوانده‌اید یا کار می‌کرده‌اید آنچنان زیاد بوده که احساس کرده‌اید تمرکز فکری شما به هم خورده است و قادر به یادگیری یا انجام دادن کار نیستید. در مواردی نیز احساس کرده‌اید که طراحی محیط کارتان نیز در علاقه ی شما برای حضور در محل کار یا بی‌علاقگی نسبت به حضور در آن محل نقش داشته است. ضمناً ممکن است این سوال‌ها برای شما مطرح شده باشد که پخش موسیقی در هنگام کار چه اثری دارد و مشکلات استفاده از رایانه‌ها که در سال‌های اخیر گسترش یافته اند کدام اند؟ در فصل حاضر قصد داریم شما را با نتایج تحقیقات در این زمینه ها آشنا سازیم و بعضی پیشنهادات سودمند را نیز جهت افزایش کارایی افراد در محیط کار ارایه داده ایم.
سر و صدا
اگر در هنگام مطالعه احساس کرده باشید که سرو صدای بلند رادیو، تلویزیون یا ماشین حواس شما را پرت می‌کنند، در آن صورت متوجه خواهید شد که چرا روانشناسان به مطالعه در زمینه ی اثرات سر و صدا در محیط کار علاقمند هستند. اگر رابطه ی بین سر و صدا و عملکرد آدمی کاملاً آشکار و قابل پیش‌بینی بود، در آن صورت می‌توانستیم با بیان این واقعیت که “سرو صدا باعث کاهش عملکرد آدمی و ناخشنودی او میشود”، بحث را به پایان برسانیم. اما همان طور که در شکل 1-8 نشان داده شده است همبستگی بین سر و صدا و رفتار آدمی در محیط کار بسیار پیچیده تر از آن است که در آغاز به نظر می‌آید.
برای شناخت همبستگی بین سر و صدا و عملکرد شغلی فرد، در آغاز باید گفت که همه ی سر و صداها با هم مشابه نیستند. ممکن است در صوت دارای بلندی یکسان باشند و در عین حال فراوانی (بسامد) این دو صوت متفاوت باشد. برای مثال، فراوانی سوت یک کشتی یدک کش بسیار پایین تر از سوت یک قطار است. فراوانی پایین یک صوت به اندازه ی فراوانی‌های بالای آن در عملکرد شغلی کارکنان اثر نمیگذارد. از طرف دیگر اصواتی که “فراوانی”، شدت و “بلندی” آنها یکسان میباشد ممکن است در خوشایندی با یکدیگر تفاوت داشته باشند.
برای مثال، شکی وجود ندارد که سطوح سر و صدا در کنسرت‌های موسیقی راک و کلوپ‌های شبانه در غرب بالاست؛ ولی بعضی از مردم (به ویژه جوانان) تا آن میزان از موسیقی راک لذت می‌برند که بابت شنیدن آن نیز پول پرداخت می‌کنند. احتمالاً هیچ فرد عادی حاضر نیست پول پرداخت کند و صدای موتور جت را که سر و صدای آن به همان اندازه ی کنسرت راک است گوش دهد.
وقتی متصدی یک شغل در هنگام کار کردن از هدفون (گوشی) استفاده میکند و به موسیقی نیز گوش میدهد، با همین اثر یا پدیده سر و کار دارد. به عبارت دیگر هر چند سطح سر و صدای موسیقی غالباً بالاتر از سر و صدای ماشینها یا محیط کار است ولی برای متصدی شغل مطبوع‌تر است. لازم به یادآوری است که در این موارد هر چند صدای موسیقی مطبوع‌تر از سر و صدای ماشین است، با وجود این، سطح سر و صدا دارای همان اثرات منفی و بالقوه ی خاص خود است. به عبارت دیگر صدای موسیقی میتواند به اندازه ی سر و صدای محیط کار در شنوایی فرد اثر منفی باقی بگذارد.
انواع گوناگون سر و صدا از حیث پیوسته یا متناوب بودن نیز با هم تفاوت دارند و سر و صدای بی وقفه کمتر از سر و صدای با فاصله اثر میگذارد. مزاحمت محیطهایی که در آن سطوح سر و صدا یکنواخت است، کمتر از مزاحمت محیطهایی است که در آن فراوانی سر و صدا متغیر است (تیچنر و دیگران، 1963).
عامل دیگری که بر همبستگی بین سر و صدا و رفتار کارکنان اثر میگذارد، “نوع” یا “سختی کار” است. اثر سر و صدا بر کارهای مشکل یا کارهایی که لازمه ی انجام دادن آن برخوردار بدن از مهارت‌های شناختی و ادراکی میباشد، کمتر است (کوهن و وینیشتین، 1981).
یکی از عوامل تعیین کننده ی میزان اثر سر و صدا بر عملکرد افراد، “تفاوت‌های فردی” است. نتایج یک تحقیق در زمینه ی “اثر تفاوت‌های فردی در حساسیت نسبت به سر و صدا در گروهی از دانشجویان دانشگاه” نشان داد: عملکرد تحصیلی دانشجویانی که نسبت به سر و صدا حساسیت بیشتری دارند، ضعیف‌تر است، در حضور دیگران احساس راحتی کمتری دارند و در مقایسه با دانشجویان دیگری که حساسیت آنان نسبت به سر و صدا کمتر است، بیشتر دچار پریشانی یا اختلال حواس میشوند.
نتایج تحقیقات حاکی از آن است که علاوه بر کاهش قدرت شنوایی، مداومت و شدت زیاد سر و صدا – که بر حسب واحد صوت یا دسیبل انداره گیری میشود، میتواند:
(1) فشار خون افراد را افزایش دهد (برنز، 1979)
(2) بیماری آنان را زیادتر کند (کوهن، 1972)
(3) علاقه به یاری رسانیدن به دیگران را کاهش دهد (فیشر و دیگران، 1984)
(4) باعث پرخاشگری و تحریک پذیری بیشتری شود (دانرشتاین و ویلسون، 1976).
ممکن است سر و صدا تا آن میزان باعث اختلال در تمرکز حواس افراد شود که تنها قادر به درک محرکهای بسیار قوی باشند. در یک آزمایش محققان اشیا و افراد غیرعادی را در یکی از مناطق شلوغ خرید و فروش قرار دادند، در آن محل یک زن کلاه بزرگ صورتی رنگی را به سر داشت، یک دسته بادکنک با رنگ تند به تیرک چراغ برق آویزان شده بود و نظایر آن. در این شرایط از فروشندگان سوال کردند که “آیا در آن محل چیزی غیرعادی را دیده اند؟” و بعد فهرست افراد و اشیا غیرعادی را برای آنها خواندند(کورت و گرانت، 1980).
نتایج این تحقیق نشان داد که وقتی سر و صدای وسایل نقلیه زیاد بوده است، تنها 35 درصد از فروشندگان متوجه اشیا و مردم غیرعادی شده اند. اما هنگامی که سر و صدای وسایل نقلیه کم بود، 50درصد از فروشندگان قادر به تشخیص اشیا و مردم غیرعادی شدند. هرچند محدود ساختن “توجه” میتواند باعث کاهش سطوح عملکرد شغلی کارکنان (مثل پلیس یا بازرس ایمنی) شود که لازمه ی کار آنان توجه داشتن به محرکهای بسیار است، اما این احتمال نیز وجود دارد که در این شرایط عملکرد شغلی کارکنان دیگر یعنی افرادی که باید توجه خود را تنها به چند محرک متفاوت و محدود معطوف کنند، بهبود یابد. (برودبنت، 1971).
روشهای کاهش سر و صدا (آلودگی صوتی در محیط کار)
با پذیرش این واقعیت که سر و صدا بر روحیه، سلامت و شاید عملکرد شغلی افراد اثر میگذارد، تعارض را زیاد می کند ، آستانه تحمل را به حداقل می رساند، تمرمز لازم از بین می رود و در نهایت محصول با کیفیت پایین یا با مغایرت از سازمان و خط تولید به مرحله بعد منتقل می شود. لذا تلاش روانشناسان کار و مدیران بر آن بوده است که با روشهای مختلف، میزان سر و صدا در محیط کار را به حداقل برسانند. یکی از راههای کاهش اثرات سر و صدا، تعیین زمان قانونی برای قرار گرفتن در معرض سطوح مختلف سر و صداست. این حدود در جدول 2-8 ارایه شده است. روش دیگر، استفاده از وسایل خاصی برای برای جلوگیری از نفوذ سر و صدا به محل کار است (دولایه کردن پنجره ها و نظایر آن). برای مثال میتوان در دیوار و کف سالن محیط کار را مفروش ساخت یا از سقف و دیوار ضد صدا، پنجره های دولایه و نظایر آن استفاده کرد(ساندستورم و دیگران، 1994).
یکی از روشهای مناسب برای کاهش سر و صدا، حذف یا به حداقل رسانیدن میزان سر و صداهای ناخواسته در محیط کار است. برای مثال، اگر کارکنان از گوشیهای ضد صدا استفاده کنند، یا در محیطهایی به کار مشغول شوند که با وسایل ضد صدا مجهز شده است، کمتر دچار مشکل میشوند. هرچند ممکن است کار کردن در چنین شرایطی از اثرات منفی سر و صدا بر سلامت افراد بکاهد، اما این احتمال نیز وجود دارد که سطح عملکرد کارکنان را در بعضی از مشاغل پایین آورد. برای مثال، سر و صدای ناخواسته باعث میشود سطح عملکرد افرادی که لازمه ی کار آنان “ردیابی”، تعیین یا توجه به انواع خاصی از سر و صداست، کاهش یابد (مرشون و لین، 1987).
یکی از روشهای مناسب برای کاهش میزان سر و صدای ماشینها، بهره گیری از فناوری مهندسی است. برای مثال، استفاده از عایق لاستیکی در ماشین تحریر باعث میشود حرکات ارتعاشی آن کاهش پیدا کند یا بهره گیری از فن آوری اشعه ی لیزر باعث می گردد سر و صدای دستگاههای چاپگر رایانه ها، کاهش یابد.
مطالبی که تا اینجا ارائه شد در رابطه با اثرات بالقوه ی زیانبار سر و صدا بود. اما باید دانست که در شرایطی نیز سرو صدا میتواند مفید واقع شود. برای مثال در مواردی که از سر و صدا به عنوان وسیله ای جهت اخطار استفاده میشود، یعنی صدای سوت کارخانه زمان رفتن به خانه را اعلام میکند، زنگ خطر یک ماشین کارگران را از خراب شدن آن آگاه میکند یا آژیر خطر آتش سوزی را خبر میدهد، سر و صدا در عین مزاحمت مفید تلقی میشود.
موسیقی
یکی از روش‌هایی که به ویژه در سال‌های اخیر در غرب متداول شده است، پخش موسیقی برای افزایش عملکرد شغلی و روحیه ی کارگران در هنگام کار است. دلیل توجیهی این کار آن است که موسیقی باعث میشود دوره های ملامت و خستگی کاهش پیدا کند و کارکنان هوشیار باقی بمانند. در سال 1996 بیش از هزار سازمان، مشترک برنامه ی خاص پخش موسیقی برای کارکنان و مشتریان خود شدند. به این نوع موسیقی ویژه، موسیقی بالابر یا موزاک (نام مبتکر این برنامه) گفته میشود. حتی در بازاریابی عصبی یا بازاریابی پنجگانه هم از موسیقی برای بالا بردن کیفیت فروش، دلشنین کردن انتظار و تداعی لحظات خوب بعد از خرید مشتری، بسیار بحث می شود.
موسیقی موزاک پیش از اینکه نوع خاصی از موسیقی تلقی شود، ترکیب معینی از انواع آهنگ‌های ویژه است. در این برنامه: (1) هر روز 486 آهنگ پخش میشود، (2) هر آهنگ به نحوی انتخاب شده است که شنیدن آن باعث حواس‌پرتی کارکنان نمی‌شود، (3) هر 15دقیقه یک آهنگ پخش میشود، و (4) آهنگ‌هایی که در آغاز پخش میشوند – در مقایسه با آهنگ‌هایی که در پایان شنیده میشوند – کمتر محرک هستند.
هر چند استفاده از موسیقی هنگام انجام دادن کار در بسیاری از کشورها متداول شده است، اما در مورد محرک یا اثربخش بودن آن، تردیدهایی وجود دارد. به طور کلی نتایج تحقیقات در تایید این نکته است که کارکنان از شنیدن موسیقی در محل کار خود لذت می‌برند و معتقدند با شنیدن موسیقی در هنگام کار، بر میزان تولید آنان افزوده میشود (نیومن و دیگران، 1966). اما واقعیت آن است که تعداد تحقیقات جامع و دقیق در زمینه ی اثرات واقعی موسیقی بر تولید، اندک است. اما نتایج کلی همین تحقیقات معدود نیز در تایید مطلوب بودن پخش موسیقی در هنگام کار بوده است (فوکس،1971). برای مثال، نتایج حاصل از مطالعه ای که در ژاپن انجام گرفته است نشان میدهد با پخش موسیقی در محیط کار، میزان خستگی کارگران به میزان 32 درصد کاهش پیدا میکند (ووکان،1980).
نتایج تحقیق موزاک نیز در تایید این نکته است که با پخش موسیقی خاص موزاک، 17 درصد بر میزان تولید افراد در کارخانه و 13 درصد در عملکرد کارکنان مشاغل منشی‌گری، افزوده شده است. ضمناً نتایج این تحقیق حاکی از آن است که با پخش موسیقی در آژانس‌های فروش بلیت هواپیما، 53 درصد از میزان ترک شغل کارکنان کاسته شده است. علاوه بر آن، نتایج یک تحقیق نشان میدهد پخش موسیقی تند باعث میشود مشتریان غذای خود را سریع‌تر بخورند (رابالی و گاردنر،1986) و اگر در یک سوپر مارکت موسیقی ملایم پخش شود، مشتریان آن 38 درصد بیشتر پول خرج می‌کنند (میلیمن ،1986).
بنابراین میتوان گفت که پخش موسیقی در محیط کار باعث میشود شرایط کار برای افراد مطبوع‌تر شود.
به هر حال، لازم است در زمینه ی اثرات موسیقی در محیط کار تحقیقات بیشتری انجام گیرد. دلیل ضرورت طراحی و اجرای چنین تحقیقاتی آن است که عوامل متعددی در بهبود عملکرد شغلی افراد به واسطه ی پخش موسیقی، موثر هستند. بدون شک یکی از عوامل، نوع موسیقی است که پخش میشود.
موزاک از آن نوع موسیقی و ترتیب ویژه ای از پخش آن استفاده میکند که به اعتقاد او بهترین شکل پخش موسیقی در محیط کار است. اما مشاهده شده است که در هنگام پخش موسیقی موزاک بعضی از کارکنان با استفاده از گوشی به موسیقی کلاسیک، جاز، راک یا موسیقی محلی گوش می‌دهند.
حال باید به این سوال پاسخ داده شود که اگر یکی از کارکنان به موسیقی در حال پخش علاقه نداشته باشد، چه میشود؟ یا اثر شنیدن موسیقی جاز، راک، کلاسیک یا موسیقی محلی بر عملکرد شغلی کارکنان چیست؟
زمینه ی دیگری که باید مورد بررسی قرار گیرد، کشف رابطه ی بین موسیقی و نوع وظیفه یا کار افراد است. هرچند ممکن است موسیقی باعث افزایش عملکرد شغلی افراد شود که به کار دستی مشغول هستند، اما اثربخش بودن آن برای کارهای پیچیده ای که نیاز به تمرکز فکری دارد، مورد تردید است (گیلمر و دسی،1977). برخلاف آنچه در تحقیقات قبلی به دست آمده است، نتایج یک تحقیق نشان داده است موسیقی بر تولید کارگران کم هوش اثر ندارد (ونت وورث، 1991).
مدیریت منابع انسانی فقط به شناسایی، استخدام، آموزش، حفظ و نگهداری، تعدیل و … خلاصه نمی‌شود، بلکه توجه و طراحی عوامل محیطی یکی از شرح وظایف مهم مدیر منابع انسانی میباشد.
در اصول آراستگی سازمانی نیر بر مدیریت بهداشت فردی و سازمانی تاکید فروان می شود که بهداشت روانی نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
تلخیص: روانشناسی کار – دکتر محمود ساعتچی
نویسنده : اعتماد هژبرالساداتی
